Podczas gdy badacze społeczni mogą przeprowadzać eksperymenty, by poznać efekty szerokiej gamy zabiegów, niemożliwe jest randomizowanie systemów politycznych. A jednak zrozumienie wpływu komunizmu, demokracji i autokracji na życie ludzi ma ogromne znaczenie. Nie jest zaskoczeniem, że istnieje szeroka literatura badająca, w jaki sposób systemy polityczne trwale wpływają na gospodarkę i preferencje ludności, ze szczególnym uwzględnieniem różnych spuścizn między społeczeństwami kapitalistycznymi i socjalistycznymi (w celu przeglądu, patrz Simpser et al. 2018).

Studiowanie trwałych różnic między Wschodem a Zachodem po podziale i zjednoczeniu Niemiec

Podział i zjednoczenie Niemiec wzbudziły zainteresowanie wielu badaczy społecznych, ponieważ wydają się dość bliskie eksperymentalnemu otoczeniu. Po II wojnie światowej, dwie wcześniej zjednoczone części tego samego kraju zostały przypisane do dwóch przeciwstawnych reżimów politycznych, kapitalistycznego Zachodu i komunistycznego Wschodu. Ponowne zjednoczenie w 1990 roku sprawiło, że obie części ponownie znalazły się pod rządami tego samego systemu politycznego.

Pod względem ogólnych wyników ekonomicznych, dochód per capita nie różnił się znacząco pomiędzy Wschodnimi i Zachodnimi Niemcami przed II wojną światową (zob. Alesina i Fuchs-Schündeln 2007). Jednak do czasu rozpadu Niemiec Wschodnich PKB per capita wynosił mniej niż połowę PKB Niemiec Zachodnich. Po zjednoczeniu wydajność pracy w Niemczech Wschodnich wynosiła jedną trzecią poziomu zachodniego, co plasowało Wschód gdzieś pomiędzy Meksykiem a Chile. System komunistyczny zakończył się ekonomiczną porażką.

Zważywszy na istotne różnice między systemami politycznymi i gospodarczymi Niemiec Zachodnich i Wschodnich, w obszernej literaturze argumentowano, że doświadczenie komunistyczne miało trwały wpływ na ludność na Wschodzie, w tym na jej wyniki ekonomiczne, postawy polityczne, cechy kulturowe i role płciowe (np.np. Alesina i Fuchs-Schündeln 2007, Campa i Serafinelli 2019, Laudenbach et al. 2019, Goldfayn-Frank i Wohlfart 2020, Lippmann et al. 2020).

W najnowszej pracy (Becker et al., nadchodzące), bierzemy nowe spojrzenie na przypadek Niemiec. Czy Wschód i Zachód były rzeczywiście podobne do siebie przed II wojną światową? Czy wojna i następująca po niej okupacja wpłynęły na obie części kraju w ten sam sposób? Co z migracją między Wschodem a Zachodem od 1945 roku do momentu wybudowania muru berlińskiego w 1961 roku? I co to wszystko implikuje dla naszego zrozumienia skutków komunizmu?

Wschodnie Niemcy można dostrzec, zanim jeszcze powstały

Położenie granicy między Niemiecką Republiką Demokratyczną (NRD) a Republiką Federalną Niemiec (RFN) nie jest przypadkowym wynikiem tego, gdzie zatrzymały się amerykańskie, brytyjskie i radzieckie czołgi pod koniec II wojny światowej w 1945 roku. Zamiast tego, w oczekiwaniu na klęskę nazistowskich Niemiec, trzy alianckie siły uzgodniły w 1944 roku podział Niemiec po II wojnie światowej na radziecką i zachodnią strefę okupacyjną, która przebiegała zgodnie z granicami państw Cesarstwa Niemieckiego sprzed II wojny światowej oraz prowincji największego państwa – Prus (z kilkoma bardzo drobnymi wyjątkami wynikającymi z powiązań geograficznych). W rezultacie granica Wschód-Zachód oddzieliła populacje istniejących wcześniej regionów o odrębnej historii i kulturze.

Ponieważ granica przebiega wzdłuż istniejących wcześniej regionów, możemy zbadać dane na poziomie hrabstw sprzed II wojny światowej, aby sprawdzić, czy Zachód i Wschód różniły się w istotnych wymiarach. Pierwszym wymiarem jest liczebność klasy robotniczej, silnie podkreślana przez kraje komunistyczne. Analizując dane sprzed II wojny światowej, widzimy, że Niemcy Wschodnie miały znacznie wyższy udział klasy robotniczej już w 1925 roku (wykres 1), na długo przed tym, jak obszar ten stał się komunistyczny. Różnica między Wschodem a Zachodem w udziale klasy robotniczej wynosi 12 punktów procentowych. W rzeczywistości, udział klasy robotniczej skacze dość gwałtownie w kilku regionach wokół późniejszej granicy wewnątrzniemieckiej: jest to znacznie wykrywalne, gdy skupimy się na powiatach w promieniu 100 kilometrów od późniejszej granicy lub na powiatach, które mają bezpośredni kontakt z późniejszą granicą.

Rysunek 1 Udział klasy robotniczej w 1925 roku: Różnice Wschód-Zachód zanim istniała NRD

Źródło: Becker et al., forthcoming.

Różnice Wschód-Zachód przed II wojną światową są wyraźne także w innych wymiarach. Rysunek 2 pokazuje porównania w wynikach gospodarczych istotnych dla początków komunizmu. Między innymi, udział zatrudnienia w przemyśle był znacząco wyższy na Wschodzie, podczas gdy udział ludności pracującej na własny rachunek na Wschodzie był znacząco niższy (Fritsch i Wyrwich 2014).

Rysunek 2 Różnice Wschód-Zachód przed II wojną światową

Źródło: Own depiction based on Becker et al., forthcoming.

Co ciekawe, preferencje polityczne różniły się także już przed II wojną światową. Udział komunistów w głosach na Wschodzie był dwukrotnie wyższy niż na Zachodzie w 1924 roku. Patrząc na partie lewicowe szerzej (w szczególności dodając Socjaldemokratów), udział lewicy w głosowaniu był o 15 punktów procentowych wyższy na Wschodzie.

Często uważa się, że komunizm wyparł religię. Ale Niemcy Wschodnie już na początku XX wieku miały niższą frekwencję w kościołach (w kościele protestanckim) (Hölscher 2001). Ponadto, podczas gdy Zachód był mniej więcej zrównoważony między protestantami i katolikami, Wschód był w przeważającej mierze (91%) protestancki (Becker i Woessmann 2009).

Wreszcie, socjalistyczna NRD kładła duży nacisk na zachęcanie kobiet do pracy. Jednak już przed II wojną światową aktywność zawodowa kobiet była wyższa na wschodzie (Wyrwich 2019). Ponadto, Wschód i Zachód różniły się znacznie pod względem częstości występowania pozamałżeńskich urodzeń przed II wojną światową (Klüsener i Goldstein 2016).

Do stopnia, w jakim niektóre z tych wcześniej istniejących różnic utrzymywały się przez okres komunistyczny, mogą być istotnym źródłem heterogeniczności po zjednoczeniu między Niemcami Wschodnimi i Zachodnimi.

II wojna światowa i siły okupacyjne wpłynęły na Wschód i Zachód w różny sposób

Wschód i Zachód były w różny sposób dotknięte II wojną światową i siłami okupacyjnymi. Wykorzystując dane z niemieckiego spisu powszechnego, przeprowadzonego wspólnie we wszystkich czterech strefach okupacyjnych w październiku 1946 roku, pokazujemy, że stosunek liczby mężczyzn do liczby kobiet był znacznie niższy w strefie sowieckiej. Takie różnice nie występowały w ostatnim spisie przed II wojną światową, w 1939 roku.

Większy spadek proporcji płci w strefie sowieckiej może odzwierciedlać większą związaną z wojną śmiertelność mężczyzn, ale potencjalnie również odzwierciedla nierównowagę płci w bardzo wczesnej migracji Wschód-Zachód. Niezależnie od źródła, różnica mogła przyczynić się do różnic w kilku wynikach, takich jak udział kobiet w sile roboczej, role płciowe, a nawet poglądy polityczne.

Wschód poniósł również większe straty z powodu demontażu wyposażenia kapitałowego przez i płacenia reparacji okupantom w latach 1945-1949. Dało to NRD gorszą pozycję wyjściową niż FDR (Sleifer 2006).

Wybiórcza piąta część ludności opuściła Wschód przed budową muru berlińskiego

Cztery strefy okupacyjne zostały utworzone w 1945 roku, a NRD powstała w 1949 roku. Jednak migracja między obiema częściami Niemiec była możliwa, choć coraz trudniejsza, aż do momentu wybudowania muru berlińskiego w 1961 roku. Do 1961 roku około jedna piąta ludności Niemiec Wschodnich migrowała na zachód. Chociaż nie ma danych pozwalających na porównanie tych emigrantów z tymi, którzy pozostali na Wschodzie, pokazujemy, że osoby, które przeniosły się ze Wschodu na Zachód różniły się od miejscowych Niemców Zachodnich tym, że częściej były pracownikami umysłowymi, prowadziły własną działalność gospodarczą i były lepiej wykształcone. Przypuszczalnie były one również mniej podatne na doktrynę komunistyczną (patrz również Bauernschuster et al. 2012).

Czasami pomija się fakt, że również około pół miliona ludzi wyemigrowało z Zachodu na Wschód przed 1961 rokiem. Propaganda NRD opisuje ich jako „nie zgadzających się z systemem kapitalistycznym”. Pokazujemy, że sześciu z 19 członków Biura Politycznego we wczesnej NRD (1949-1961) urodziło się w Niemczech Zachodnich, w tym wieloletni przywódca NRD Erich Honecker. Łącznie, dowody sugerują, że istniała selektywna migracja i sortowanie według preferencji politycznych.

Uwaga gwarantowana przy interpretacji dowodów na „efekty” komunizmu

Rozważając te ustalenia dotyczące istniejących wcześniej różnic między Wschodem a Zachodem, zróżnicowanych efektów II wojny światowej i późniejszej okupacji oraz selektywnej migracji Wschód-Zachód, czy niemiecki kontekst jest nadal przydatny do badania wpływu komunizmu? Sądzimy, że odpowiedź jest twierdząca, ponieważ oferuje ono pewne unikalne zalety.

Podkreślamy jednak, że każde pytanie badawcze wymaga rozsądnego rozważenia zarysowanych wyzwań. Najbardziej przekonujące dowody na wpływ systemów politycznych prawdopodobnie wynikają z po zjednoczeniowej konwergencji niektórych zachowań ekonomicznych, preferencji politycznych i zaufania do państwa. Wydaje się, że doświadczenie życia w systemie komunistycznym również trwale zmieniło wzorce konsumpcji. Ponadto, system komunistyczny prawdopodobnie ukształtował role płci pod względem udziału kobiet w rynku pracy lub preferencji dotyczących dzietności, ale te również zawierają silny komponent dziedzictwa widoczny już przed II wojną światową.

Bardziej ogólne spostrzeżenie jest takie, że rozwój systemów politycznych prawie nigdy nie jest egzogeniczny. Na przykład, systemy polityczne stają się endogeniczne, jeśli preferencje polityczne są endogeniczne w stosunku do wcześniejszych doświadczeń (Fuchs-Schündeln i Schündeln 2015). Idea ta jest najbardziej widoczna w rewolucjach rozpoczynanych przez grupy sfrustrowane obecnym systemem. Ale efekty systemów politycznych muszą być ostrożnie oceniane, nawet jeśli nowy system polityczny jest narzucony przez zewnętrznych graczy: zmiany reżimów mogą uwzględniać istniejące wcześniej warunki, a ludzie niezadowoleni z nowego reżimu mogą po prostu zdecydować się na „głosowanie nogami” i emigrację, pozostawiając za sobą populację w miarę dobrze dopasowaną do nowego reżimu.

Alesina, A, and N Fuchs-Schündeln (2007), „Goodbye Lenin (or not?): The effect of communism on people”, American Economic Review 97 (4): 1507-28.

Bauernschuster, S, O Falck, R Gold and S Heblich (2012), „The shadows of the socialist past: Lack of self-reliance hinders entrepreneurship”, European Journal of Political Economy 28(4): 485-97.

Becker, S O, L Mergele and L Woessmann (2020), „The separation and reunification of Germany: Rethinking a natural experiment interpretation of the enduring effects of communism”, Journal of Economic Perspectives 34(2), forthcoming.

Becker, S O, and L Woessmann (2009), „Was Weber wrong? A human capital theory of Protestant economic history”, Quarterly Journal of Economics 124(2): 531-96.

Campa, P, and M Serafinelli (2019), „Politico-economic regimes and attitudes: Female workers under state socialism”, Review of Economics and Statistics 101(2): 233-48.

Fritsch, M, and M Wyrwich (2014), „The long persistence of regional levels of entrepreneurship: Germany, 1925-2005”, Regional Studies 48(6): 955-73.

Fuchs-Schündeln, N, and M Schündeln (2015), „On the endogeneity of political preferences: Evidence from individual experience with democracy”, Science 347(6226): 1145-8.

Goldfayn-Frank, O, and J Wohlfart (2020), „Expectation formation in a new environment: Evidence from the German reunification”, Journal of Monetary Economics, forthcoming.

Hölscher, L (2001), Datenatlas zur religiösen Geographie im protestantischen Deutschland: Von der Mitte des 19. Jahrhunderts bis zum Zweiten Weltkrieg, 4 vols., Berlin: Walter de Gruyter.

Klüsener, S, and J R Goldstein (2016), „A long-standing demographic East-West divide in Germany”, Population, Space and Place 22(1): 5-22.

Laudenbach, C, U Malmendier and A Niessen-Ruenzi (2019), „The long-lasting effects of experiencing communism on attitudes towards financial markets”, working paper.

Lippmann, Q, A Georgieff and C Senik (2020), „Undoing gender with institutions: Lessons from the German division and reunification”, Economic Journal, forthcoming.

Simpser, A, D Slater and J Wittenberg (2018), „Dead but not gone: Contemporary legacies of communism, imperialism, and authoritarianism”, Annual Review of Political Science 21(1): 419-39.

Sleifer, J (2006), „Planning ahead and falling behind: The East German economy in comparison with West Germany 1936-2002”, in Jahrbuch für Wirtschaftsgeschichte, Beiheft 8, Berlin: Akademie Verlag.

Wyrwich, M (2019), „Historical and current spatial differences in female labour force participation: Evidence from Germany”, Papers in Regional Science 98(1): 211-39.

Wyrwich, M (2019, „Historical and current spatial differences in female labour force participation: Evidence from Germany”).