Kontekst

Polska i Litwa rościły sobie prawa do Wilna (Vilnius) po I wojnie światowej. Wojska polskie zajęły Wilno w 1920 r., a przed wybuchem II wojny światowej Wilno było częścią północno-wschodniej Polski.

Według postanowień Paktu Niemiecko-Radzieckiego, Wilno, wraz z resztą wschodniej Polski, zostało zajęte przez wojska radzieckie pod koniec września 1939 roku. W październiku 1939 r. Związek Radziecki przekazał rejon wileński Litwie. W tym czasie miasto liczyło 200 000 mieszkańców, w tym ponad 55 000 Żydów. Ponadto w mieście znalazło schronienie ok. 12-15 tys. żydowskich uchodźców z okupowanej przez Niemców Polski. W czerwcu 1940 r. Litwę zajęły wojska radzieckie, a w sierpniu 1940 r. Wilno wraz z resztą Litwy zostało włączone do Związku Radzieckiego. 22 czerwca 1941 r. Niemcy zaatakowały wojska radzieckie we wschodniej Europie. Wojska niemieckie zajęły Wilno 24 czerwca 1941 r., trzeciego dnia po inwazji.

Wileńskie getto

W lipcu 1941 r. niemiecka administracja wojskowa wydała serię dekretów antyżydowskich. W tym samym miesiącu niemieckie Einsatzgruppen (mobilne oddziały zabójców) wspomagane przez litewskich pomocników zabiły 5 000 żydowskich mężczyzn w lesie Ponary, osiem mil od Wilna. W sierpniu 1941 r. niemiecka administracja cywilna przejęła kontrolę nad Wilnem. Pod koniec miesiąca Niemcy zabili w Ponarach kolejnych 3 500 Żydów.

Na początku września 1941 r. Niemcy utworzyli w Wilnie dwa getta – getto nr 1 i getto nr 2. Żydzi uznani za niezdolnych do pracy zostali skoncentrowani w getcie nr 2. W październiku 1941 r. oddziały niemieckiej Einsatzgruppe i litewskich oddziałów pomocniczych zniszczyły getto nr 2, zabijając ludność getta w Ponarach. Więzienie na Łukiszkach służyło jako punkt zbiorczy dla Żydów, którzy mieli być przewiezieni do Ponar i rozstrzelani. Do końca 1941 roku Einsatzgruppen zabiły około 40 000 Żydów w Ponarach.

Żydzi w getcie # 1 zostali zmuszeni do pracy w fabrykach lub w projektach budowlanych poza gettem. Część Żydów wysłano do obozów pracy na Wileńszczyźnie. W okresowych akcjach zabijania większość mieszkańców getta została zmasakrowana w Ponarach. Od wiosny 1942 r. do wiosny 1943 r. w Wilnie nie przeprowadzano masowych mordów. Niemcy wznowili mordowanie podczas ostatecznej likwidacji getta nr 1 w końcu września 1943 roku. Dzieci, starcy i chorzy trafiali do ośrodka zagłady w Sobiborze lub byli rozstrzeliwani w Ponarach. Mężczyźni, którzy przeżyli, zostali wysłani do obozów pracy w Estonii, a kobiety do obozów pracy na Łotwie.

Opór w getcie wileńskim

Wileńskie getto miało znaczący żydowski ruch oporu. Grupa żydowskich partyzantów, znana jako Zjednoczona Organizacja Partyzancka (Fareynegte Partizaner Organizatsye; FPO), powstała w 1942 r. i działała na terenie getta. Ruch oporu tworzył kryjówki na broń i przygotowywał się do walki z Niemcami. Na początku września 1943, zdając sobie sprawę, że Niemcy zamierzają ostatecznie zniszczyć getto, członkowie ruchu oporu starli się z Niemcami, którzy wkroczyli do getta, by rozpocząć deportacje. Rada Żydowska zgodziła się jednak na współpracę przy wysiedlaniu Żydów z getta, licząc na zminimalizowanie rozlewu krwi. W związku z tym FPO postanowiła uciec do pobliskich lasów, by walczyć z Niemcami. Część bojowników getta uniknęła ostatecznego zniszczenia getta, wychodząc kanałami i dołączając do partyzantów w lasach rudnickich i naroczańskich poza miastem.

We wrześniu 1943 r., próbując zniszczyć dowody mordowania Żydów w Ponarach, Niemcy zmusili oddziały żydowskich robotników do otwarcia masowych grobów i spalenia zwłok. Żydzi z pobliskich obozów pracy nadal byli zabijani w Ponarach.

Podczas okupacji niemieckiej w Ponarach zmasakrowano dziesiątki tysięcy Żydów z Wilna i okolic, a także radzieckich jeńców wojennych i innych osób podejrzanych o przeciwstawianie się Niemcom. Wojska radzieckie wyzwoliły Wilno w lipcu 1944 r.

.